Πολύ πρόσφατα (22 Δεκεμβρίου 2021), η Ευρωπαϊκή Επιτροπή παρουσίασε μια βασική πρωτοβουλία για την καταπολέμηση της κατάχρησης εικονικών οντοτήτων (shell companies) για αθέμιτους φορολογικούς σκοπούς. Με αυτήν την πρόταση Οδηγίας της ΕΕ εξασφαλίζεται ότι οι οντότητες στην Ευρωπαϊκή Ένωση, οι οποίες έχουν μηδενική ή ελάχιστη οικονομική δραστηριότητα, δεν θα μπορούν να επωφελούνται από φορολογικά πλεονεκτήματα. Επίσης, η πρόταση έχει σκοπό να συμβάλει στην προστασία των ισότιμων όρων ανταγωνισμού για τη συντριπτική πλειονότητα των ευρωπαϊκών επιχειρήσεων και να εξασφαλίσει ότι οι απλοί φορολογούμενοι δεν υφίστανται πρόσθετη οικονομική επιβάρυνση εξαιτίας όσων προσπαθούν να αποφύγουν την καταβολή του φορολογικού μεριδίου που τους αναλογεί.
Aν και η ΕΕ αναγνωρίζει καταρχήν ότι οι εικονικές οντότητες, ή οντότητες-γραμματοθυρίδες, μπορούν να έχουν χρήσιμες εμπορικές και επιχειρηματικές λειτουργίες, ορισμένοι διεθνείς όμιλοι ή ακόμη και φυσικά πρόσωπα τις καταχρώνται για σκοπούς επιθετικού φορολογικού σχεδιασμού ή ξεκάθαρης φοροδιαφυγής. Ορισμένες επιχειρήσεις κατευθύνουν χρηματοοικονομικές ροές προς εικονικές οντότητες σε δικαιοδοσίες με μηδενική ή πολύ χαμηλή φορολογία ή σε δικαιοδοσίες όπου είναι εύκολο να αποφευχθεί η καταβολή φόρων. Ομοίως, ορισμένα φυσικά πρόσωπα χρησιμοποιούν εικονικές οντότητες με σκοπό να «προστατεύσουν» περιουσιακά στοιχεία και ακίνητα από τους φόρους ή από τη διεκδίκηση κάποιου άλλου προσώπου (π.χ. πρώην συζύγου σε διαδικασίες διαζυγίου), είτε στη χώρα κατοικίας τους είτε στη χώρα όπου βρίσκονται τα περιουσιακά στοιχεία.
Με την εν λόγω πρόταση, ο μακροχρόνιος αγώνας της ΕΕ για την καταπολέμηση των καταχρηστικών φορολογικών ρυθμίσεων και την επίτευξη μεγαλύτερης εταιρικής διαφάνειας περνάει στο επόμενο επίπεδο. Χάρη στις νέες απαιτήσεις παρακολούθησης και υποβολής στοιχείων, θα είναι πιο δύσκολο για τις εικονικές εταιρείες να επωφελούνται από αθέμιτα φορολογικά πλεονεκτήματα, ενώ οι εθνικές αρχές θα μπορούν να εντοπίζουν πιο εύκολα τις περιπτώσεις κατάχρησης που προκύπτουν από τη χρήση εικονικών εταιρειών.
Η πρότασή καθορίζει αντικειμενικούς δείκτες (συνδεδεμένους με το εισόδημα, το προσωπικό και τις εγκαταστάσεις των εταιρειών) που βοηθούν τις εθνικές φορολογικές αρχές να εντοπίζουν τις εταιρείες που υπάρχουν «μόνο στα χαρτιά»: οι εικονικές εταιρείες που εντοπίζονται με τον τρόπο αυτόν θα υπόκεινται σε νέες υποχρεώσεις υποβολής φορολογικών στοιχείων σε ετήσια βάση (μέσω της φορολογικής τους δήλωσης) και δεν θα μπορούν πλέον να επωφελούνται από φορολογικά πλεονεκτήματα (όπως για παράδειγμα χρήση των συμβάσεων αποφυγής διπλής φορολογίας, εφαρμογή της Οδηγίας Μητρικών Θυγατρικών, της Οδηγίας Τόκων και Δικαιωμάτων κλπ).
Η πρόταση σχεδιάζεται να τεθεί σε ισχύ την 1η Ιανουαρίου 2024, αφού εγκριθεί από τα κράτη μέλη. Πρόκειται για μια πρωτοβουλία στο πλαίσιο της εργαλειοθήκης μέτρων της Επιτροπής που αποσκοπεί στην καταπολέμηση των καταχρηστικών φορολογικών πρακτικών. Στα πλαίσια της ίδιας ευρύτερης πρωτοβουλίας η Επιτροπή πρότεινε επίσης, τον Δεκέμβριο του 2021, την ταχύτατη θέση σε ισχύ της διεθνούς συμφωνίας για ελάχιστη φορολόγηση των πολυεθνικών επιχειρήσεων. Το 2022, η Επιτροπή θα παρουσιάσει μια ακόμη πρόταση όσον αφορά στη διαφάνεια, η οποία θα απαιτεί από ορισμένες μεγάλες πολυεθνικές εταιρείες να δημοσιεύουν τους πραγματικούς φορολογικούς συντελεστές τους, καθώς και την 8η Οδηγία σχετικά με τη διοικητική συνεργασία, η οποία θα παρέχει στις φορολογικές διοικήσεις τις πληροφορίες που χρειάζονται για την κάλυψη των κρυπτοπεριουσιακών στοιχείων (DAC 8). Πέρα και από την πρωτοβουλία αυτή που αφορά στην κατάσταση εντός της ΕΕ, η Επιτροπή αναμένεται να παρουσιάσει το 2022 και μιαν ακόμη νέα πρωτοβουλία με στόχο την αντιμετώπιση των προκλήσεων που συνδέονται με τις εικονικές οντότητες εκτός της ΕΕ.
Η διαφορά της χρήσης από την κατάχρηση παραμένει εννοιολογικά λεπτή. Ο νέος τρόπος γραφής των σχετικών νομικών κανόνων ακολουθεί συνήθως το αγγλοσαξωνικό πρότυπο και δεν παρουσιάζει την παλιά λεκτική ακρίβεια στη διατύπωση του κεντροευρωπαικού τρόπου νομικής γραφής. Κατά συνέπεια, η ακριβής τήρησή τους αναγκάζει τους φορολογούμενους, επιχειρήσεις και ιδιώτες, να προστρέχουν στην καθοδήγηση ειδικών φορολογικών συμβούλων. Όσοι έχουν ήδη στον οργανωτικό χάρτη τους τέτοιου είδους εταιρείες, καλούνται να επανεπισκεφτούν το θέμα και να επανελέγξουν ολόκληρη την οργανωτική δομή τους και τις χρηματορροές. Όσοι επιθυμούν να τις χρησιμοποιήσουν από τώρα και εφεξής σωστά, χωρίς περιττούς κινδύνους, πρέπει να σχεδιάσουν με ακρίβεια και χρονικό βάθος, λαμβάνοντας υπόψη και τα άλλα συναφή νομικά πλαίσια (substance, DAC 6, τραπεζική συμμόρφωση και διαφάνεια, ξέπλυμα χρήματος κλπ). Η εσωτερική, αλλά και η παγκόσμια φορολογική και τραπεζική πραγματικότητα έχει αλλάξει εκ βάθρων σε σχέση με πριν μια πενταετία ή μια δεκαετία. Εάν η εταιρική οργανωτική δομή μιας επιχείρησης ή το εταιρικό οπλοστάσιο ιδιοκτησίας, διαχείρισης και προστασίας περιουσιακών στοιχείων (asset management & asset protection) ενός ιδιώτη δεν ανταποκρίνεται πλέον σε αυτήν την πραγματικότητα, οι κίνδυνοι και τα συνεπαγόμενα κόστη είναι μεγάλα, δυσανάλογα μεγαλύτερα από το κόστος επανασχεδιασμού και προσαρμογής τους. Ο καθένας καλείται για άλλη μια φορά να πράξει κατά το προφίλ κινδύνου του και το βαθμό σύνεσης που τον διακρίνει. Η αδιαφορία, πάντως, αντενδείκνυται σοβαρά.
