Πρόσφατα ανακοινώθηκε από την Γενική Γραμματεία Δημοσίων Εσόδων ότι οι έμμεσοι φόροι αποτελούν περίπου 61 % των δημοσίων φορολογικών εσόδων έναντι μόλις 39% που είναι το ποσοστό των άμεσων φόρων (Ιούνιος 2016). Τα αντίστοιχα ποσοστά τον Ιούνιο του 2015 ανέρχονταν σε 56,1% και 43,9%.
Η τάση αυτή δεν είναι ούτε τυχαία ούτε μόνο ελληνικό φαινόμενο, παρά το γεγονός ότι η Ελλάδα, από τον Ιούνιο του 2016 διαθέτει τον υψηλότερο συντελεστή Φ.Π.Α. στην Ευρωπαϊκή Ένωση μετά από την Ουγγαρία (27%), τη Δανία και τη Σουηδία (25%), αυξάνοντας τον συντελεστή από 23% σε 24%.
Αντίθετα, πρόκειται για μια θεμελιώδη αλλαγή στο παγκόσμιο φορολογικό τοπίο: Οι κυβερνήσεις επανεξετάζουν γενικότερα τον τρόπο επιβολής φόρων. Οι μεγαλύτερες φορολογικές μεταρρυθμίσεις, στην πραγματικότητα, συνδέονται µε την έμμεση φορολογία.
Φέτος, οι δύο πολυπληθέστερες χώρες του κόσμου – η Κίνα και η Ινδία – υιοθέτησαν ριζικές αλλαγές στα συστήματα έμμεσης φορολογίας τους. Η Κίνα από την 1η Μαΐου ολοκλήρωσε το τελικό στάδιο της μεταρρύθμισης του Φόρου Προστιθέμενης Αξίας (ΦΠΑ), ενώ η Ινδία καθιέρωσε πρόσφατα (Αύγουστος 2016) το πολυαναμενόμενο ολοκληρωμένο σύστημα Φορολόγησης Προϊόντων και Υπηρεσιών (Φόρος Πωλήσεων).
Σημαντικές αλλαγές αναμένονται και στην Εγγύς και Μέση Ανατολή. Πρόσφατα, η Αίγυπτος υιοθέτησε την επιβολή ΦΠΑ αντί φόρου πωλήσεων, ενώ, από το 2018, στην προσπάθεια τους να δημιουργήσουν πρόσθετα έσοδα και να διαφοροποιήσουν την οικονομία, τα κράτη του Περσικού Κόλπου - η Σαουδική Αραβία, το Κουβέιτ, τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, το Κατάρ, το Μπαχρέιν και το Ομάν – θα επιβάλλουν για πρώτη φορά ΦΠΑ.
Οι παραπάνω αλλαγές ήλθαν σε συνέχεια της επιτυχούς εισαγωγής του συστήματος Φόρου Πωλήσεων στη Μαλαισία την 1η Απριλίου 2015 και το Πουέρτο Ρίκο την 1η Απριλίου 2016. Η υιοθέτηση του ΦΠΑ στο Πουέρτο Ρίκο είναι ιδιαίτερα βαρυσήμαντη καθώς θα φέρει το ΦΠΑ στις ακτές των Ηνωμένων Πολιτειών – της μοναδικής χώρας-μέλους του ΟΟΣΑ, που δεν διαθέτει σύστημα ΦΠΑ.
Ενώ υπάρχει η άποψη ότι η αύξηση έμμεσων φόρων είναι για άλλη μια φορά απλώς μια προσπάθεια είσπραξης φόρων, υπάρχουν και βαθύτεροι λόγοι πίσω από αυτή την τάση.
Βασικότερες στοχεύσεις των μεταρρυθμίσεων είναι οι εξής:
Αύξηση Εσόδων: Ο ΦΠΑ εξασφαλίζει σημαντική αύξηση εσόδων. Τα στοιχεία επιβεβαιώνουν συντριπτική αύξηση: κατά μέσο όρο, μόνος ο ΦΠΑ αποτέλεσε περίπου το 6,6% του Ακαθάριστου Εγχώριου Προϊόντος (ΑΕΠ) στις χώρες του ΟΟΣΑ, ενώ στην Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) - περίπου το 7,5% του ΑΕΠ κρατών μελών. Από την άλλη πλευρά, στην Ελλάδα, έχει υποστηριχθεί ευρέως ότι η υπέρμετρη αύξηση του ΦΠΑ μπορεί να έχει συμβάλει στην μείωση της κατανάλωσης και την στασιμότητα των δημοσίων εσόδων
Η «φιλικότητα» του ΦΠΑ προς την ανάπτυξη: Ο ΦΠΑ χαρακτηρίζεται συχνά ως φόρος «αποτελεσματικός» και «φιλικός στην ανάπτυξη». Σύμφωνα με το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο (ΔΝΤ), οι φόροι κατανάλωσης με ευρεία βάση έχουν το πλεονέκτημα ότι δεν αποθαρρύνουν την αποταμίευση και τις επενδυτικές αποφάσεις. Αντίθετα, οι υψηλοί φόροι εταιρικών κερδών τείνουν να αποθαρρύνουν δύο από τους βασικότερους παράγοντες ανάπτυξης: την επένδυση κεφαλαίου και τη βελτίωση της παραγωγικότητας. Σύμφωνα και με άλλες μελέτες, οι φόροι εισοδήματος στις εταιρείες τείνουν να μειώνουν τις άμεσες επενδύσεις.
Ο ανταγωνισμός για τους χαμηλότερους φορολογικούς συντελεστές: Οι συντελεστές φορολογίας εισοδήματος των εταιρειών µειώθηκαν δραµατικά κατά τις δυο τελευταίες δεκαετίες. Στις αρχές της δεκαετίας του 1980, ο μέσος φορολογικός συντελεστής σε χώρες του ΟΟΣΑ ήταν 47,5%, ενώ σήμερα, έχει μειωθεί σχεδόν στο μισό.
Η βασική αιτία για τη δραματική μείωση είναι ο λεγόμενος «ανταγωνισμός για τους χαμηλότερους φορολογικούς συντελεστές». Προκειμένου να προσελκύσουν τις εσωτερικές επενδύτες και τις πολυεθνικές εταιρείες, οι χώρες ανταγωνίζονται μεταξύ τους, καθιστώντας τα φορολογικά τους συστήματα όλο και πιο ελκυστικά και μειώνοντας τους φορολογικούς συντελεστές εταιρικών κερδών.
Συμπέρασμα: Δεν μπορούν όλοι οι έμμεσοι φόροι να χαρακτηριστούν ως «αποτελεσματικοί» και «φιλικοί στην ανάπτυξη». Ούτε βεβαίως μπορεί να παραβλεφθεί ότι η διαρκής αύξηση των εμμέσων φόρων συμβάλει τόσο στην μείωση της φορολογικής συμμόρφωσης όσο και γενικότερα στην εμβάθυνση της ύφεσης
Οι διάφορες μορφές έμμεσης φορολογίας μπορούν να οδηγήσουν σε απώλεια εσόδων, οικονομική αναποτελεσματικότητα και διπλή φορολογία. Ένας σημαντικός λόγος πίσω από την τρέχουσα στροφή προς τον Φόρο Πωλήσεων στην Ινδία και προς ΦΠΑ στην Κίνα είναι η προσπάθεια να αντιμετωπισθούν αυτά τα ζητήματα.
Η διεθνής εμπειρία αποδεικνύει ότι φορολογικές μεταρρυθμίσεις που έγιναν συντονισμένα και κατόπιν προσεκτικής μελέτης είναι πολύ αποδοτικότερες δημοσιονομικά, αλλά και για την ανάπτυξη, από την απλή αύξηση συντελεστών.
Σημ: Το παραπάνω άρθρο έχει βασιστεί στην έκδοση "Rethinking tax: The shift to indirect tax" της Grant Thornton International Ltd.